پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)

وحدت وجود در حکمت متعالیه بررسی تاریخی و معنا شناختی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

چکیده

     وحدت وجود یکی از مهمترین باورهای عرفانی است که همواره چالشهای فراوانی را هم در عرصه دینداری و هم در عرصه تفکر فلسفی موجب شده است و ملاصدرا هم به عنوان مبدع یک نظام فلسفی به نام حکمت متعالیه، مدعی است که توانسته است این نظریه عرفانی را تبیین فلسفی نماید. اما بعدها در شرح مراد ملاصدرا اختلافاتی پدید آمد؛ برخی از پیروان این نظام فلسفی نظریه وحدت تشکیکی وجود را تنها تبیین معقول از نظریه وحدت وجود عرفا دانستند و اما برخی دیگر براین باور بودند که سخن عرفا چیزی بیش از این است، یعنی نفی هرگونه کثرت از وجود، که از آن به وحدت شخصی وجود تعبیر کرده‌اند، و قائل شده اند که ملاصدرا نیز در نظام فلسفی خود توانسته از وحدت تشکیکی وجود گذر کند و به وحدت شخصی وجود برسد.
     برای داوری بین این دو دیدگاه، در این مقاله، پس از اشاره مختصری به تاریخچه پیدایش نظریه وحدت وجود،‌ تاریخ تحولاتی را که در تفسیر رای ملاصدرا در این باب وجود دارد، مورد بررسی قرار می‌دهیم و سپس به سراغ معیارهایی که برای تفکیک فلسفی این دو دیدگاه ارائه شده، می‌رویم تا نشان دهیم که آیا به لحاظ معنا ‌شناختی، در فضای حکمت متعالیه، واقعا سخن از وحدت شخصی وجود به عنوان امری متمایز از وحدت تشکیکی وجود، قابل دفاع است یا خیر. برای اینکه این داوری کامل شود باید علاوه براین بحث معناشناختی، ادلة فلسفی قائلان به تفکیک این دو مطلب در حکمت متعالیه و لوازم پذیرش چنین تفکیکی را نیز مورد بررسی فلسفی قرار داد که به علت ضیق مجال در این مقاله به همان بررسی تاریخی و معناشناختی بسنده شد و ان‌شاء‌الله در مقاله دیگری بررسی ادله و لوازم این سخن مورد بررسی قرار خوهد گرفت.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Unity of Being in Transcendental Philosophy

نویسنده [English]

  • Hossein Suzanchi

Faculty member of Imam Sadiq University, Tehran, Iran

چکیده [English]

The unity of being is one the most important doctrines of mystics that provoked many challenges in area of religious belieft and philosophy . Mulla sadra as a founder of philosophical system called transcendental philosophy claims that he have much success in explaining this mystical doctrine . But his followers disagreed over his meaning . Some of them claimed that the theory of equivocal unity of being was the only rational explanation of mystic’s doctrine of unity of being . Other claimed that mystic’s doctrine means the individual unity of being that negates plurality of beings . In this essay , after brief indication of history and development of mystic’s doctrine , different interpretations of Mulla sadra view concerning this doctorine is examined . semantical examination is used to show wich interpretation is defensible .

کلیدواژه‌ها [English]

  • Unity of being
  • Transcendental philosophy
  • Equivocal unity
  • Individual unity
  • Plurality of beings
آشتیانی،  سید جلال الدین(1370)، شرح مقدمه قیصری، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
آشتیانی، سید جلال الدین(1360)،  شرح حال و آراء فلسفی ملاصدرا. تهران: نهضت زنان مسلمان.
آشتیانی، سید جلال الدین(1342)، مقدمه بر شرح المشاعر لاهیجی. تهران: مرکز نشر مکتب الاعلام الاسلامی.
آشتیانی، سید جلال الدین(1376)، مقدمه و تعلیقه بر مجموعه آثار عصار. تهران: امیر کبیر.
آشتیانی، سید جلال الدین(1361)، هستی از نظر فلسفه و عرفان. تهران: نهضت زنان مسلمان.
آشتیانی، مهدی(1330)، اساس التوحید. با مقدمه و تعلیقات سید جلال الدین آشتیانی. تهران: مولی.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین(1375)، اسماء و صفات حق. تهران: اهل قلم.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین(1367)، شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی. تهران: حکمت.
ا‌بن‌ترکه، صائن الدین علی بن محمد(1355)، تمهید القواعد. همراه با حواشی آقامحمدرضا قمشه‌ای و آقامیرزا محمود قمی. مقدمه و تصحیح: سید جلال الدین آشتیانی. تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
ابن‌عربی، ابوعبدالله محمدبن‌علی (محیی الدین). الفتوحات المکیه. بیروت: دار صادر، بی‌تا.
ابن‌عربی،محیی الدین(1370)، فصوص‌الحکم. با تعلیقات: ابوالعلاء عفیفی، تهران: الزهرا.
امین، حسن(1376)، وحدت وجود در فلسفه و عرفان اسلامی. تهران: بعثت.
امین، سید حسن . «جریان تشکیک در مظاهر وجود یا مراتب آن» در: کیهان اندیشه، خرداد و تیر 75 ش 66 ص 97-85.
جامی، عبدالرحمن(1370)، نفحات الانس من حضرات القدس، تصحیح محمود عابدی. تهران: اطلاعات.
جلوه، ابوالحسن(1315ق)، تعلیقه بر رساله در اثبات وحدت وجود قمشه‌ای، منتشر شده در پایان کتاب تمهید القواعد، چاپ.
جوادی آملی‌، تحریر تمهید القواعد. صائن الدین علی‌بن‌محمد ابن‌ترکه(1372)، تهران: الزهراء.
جوادی آملی، عبدالله(1375)، رحیق مختوم. قم: مرکز نشر اسرا، 10 جلد.
جوادی آملی، عبدالله(1369)، شرح حکمت متعالیه جزء ششم. تهران: الزهرا، 4 جلد.
حائری مازندرانی، محمد صالح(1366)، حکمت بوعلی‌سینا، تصحیح: حسن فضائلی، تهران: نشر محمد، 5جلد.
حائری یزدی، مهدی(1360)، کاوش‌های عقل نظری. تهران: شرکت سهامی انتشار.
حائری یزدی،‌مهدی(1361)، هرم هستی، تحلیلی از مبادی هستی شناسی تطبیقی. تهران: مصالعات و تحقیقات فرهنگی.
حسن‌زاده آملی،حسن(1362)، وحدت از دیدگاه حکیم و عارف ؛ قم: فجر.
حسن‌زاده آملی، حسن(1380)، تعلیقه بر شرح منظومه حاج ملاهادی سبزواری. تقدیم و تحقیق: مسعود طالبی، تهران: نشرناب، 5جلد.
حکمی یزدی، علی اکبر(1372)، رسائل حکمیه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن(1367)، مجموعه رسائل و مقالات فلسفی. با تصحیح و مقدمه: غلامحسین رضانژاد. تهران: الزهراء.
زنوزی، عبدالله(1379ق)، لمعات الهیه. با مقدمه و تصحیح سید جلال الدین آشتیانی. تهران: انجمن فلسفه ایران.
سبزواری(1981)، تعلیقه بر الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. بیروت: دار احیاء‌التراث العربی، 9 جلد.
صدرالمتالهین شیرازی(ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم قوام(1981)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. بیروت: داراحیاء‌التراث العربی، 9 جلد.
صدرالمتالهین شیرازی[ ملاصدرا]، محمدبن ابراهیم قوام(1360 ه.ش، 1981م)، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه: مشهد، المرکز المجامعی النشر و موسسه التاریخ العربی.
صدرالمتالهین شیرازی[ ملاصدرا]، محمدبن ابراهیم قوام(1361)، ایقاظ النائمین. مقدمه و تصحیح: محسن مویدی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
صدرالمتالهین شیرازی[ ملاصدرا]، محمدبن ابراهیم قوام، تعلیقه بر شرح حکمت الاشراقِ قطب‌الدین شیرازی، قم، بیدار، بی‌تا.
صدرالمتالهین شیرازی، محمد بن ابراهیم قوام(1377)، المظاهر الالهیه فی اسرار العلوم الکمالیه ، تصحیح:سید جلال الدین آشتیانی، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
صدرالمتالهین شیرازی، محمدبن ابراهیم قوام(1404ق)، اکسیر العارفین فی معرفه طریق الحق و الیقین. تحقیق و مقدمه و ترجمه به ژاپنی: شیجیرو کامادا. توکیو: جمعیه دراسات الفکر الاسلامی دانشگاه توکیو.
صدرالمتالهین شیرازی، محمدبن ابراهیم قوام(1358)، الواردات القلبیه فی معرفه الربوبیه، تحقیق و تصحیح و ترجمه: احمد شفیعیها. تهران: انجمن فلسفه ایران.
صدوقی سها، منوچهر. «جریان تشکیک در مظاهر وجود و یا مراتب آن» در: کیهان اندیشه، بهمن و اسفند 74، ش64 و 65، ص 92-89.
طباطبایی، سیدمحمدحسین(1361)، «رساله الولایه» در: یادنامه مفسر کبیر استاد علامه طباطبایی. قم: شفق، ص306-249.
طباطبایی، سیدمحمدحسین(1373)، اصول فلسفه و روش رئالیسم. همراه با پاورقی‌های مرتضی مطهری. تهران: صدرا، 5 جلد.
طباطبایی، سیدمحمدحسین(1378)، بدایه الحکمه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین(1981)، تعلیقه بر الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. بیروت: دار احیاء‌التراث العربی، 9جلد.
طباطبایی، سیدمحمدحسین(1410ق)، توحید علمی و عینی در مکاتیب حکمی و عرفانی میان سید احمد کربلایی و شیخ محمد حسین اصفهانی (کمپانی). به ضمیمه محاکمات و تذییلات علامه طباطبایی بر سه مکتوب اول سید و شیخ و تذییلات سید محمد حسین طهرانی بر چهار مکتوب آخر سید و شیخ، تهران: حکمت.
طباطبایی، سیدمحمدحسین(1368)، رسائل توحیدی. تهران: الزهراء.
طباطبایی، سیدمحمدحسین(1405ق)، نهایه الحکمه، همراه با تعلیقات محمد تقی مصباح یزدی. تهران: الزهراء، 2جلد.
طهرانی(1403ق)، ذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت: دارالاضواء.
طهرانی، سیدمحمدحسین [حسینی]( 1417ق)، مهر تابان، یادنامه و مصاحبات با علامه طباطبایی. مشهد: علامه طباطبایی.
عصار، محمد کاظم(1376)، «رساله وحدت وجود» در مجموعه آثار عصار. مقدمه و تصحیح و تعلیق: سید جلال الدین آشتیانی. تهران: امیرکبیر، ص30-5.
عفیفی، ابوالعلاء(1370)، تعلیقات علی فصوص‌الحکم للشیخ الاکبر محیی الدین‌بن‌عربی. تهران: الزهرا.
فاضل تونی، محمد حسین(1360)، تعلیقه بر فصوص ابن‌عربی. تهران: مولی.
قمشه‌ای، آقامحمدرضا(1355)، تعلیقه بر تمهید القواعد ابن‌ترکه. تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
قمشه‌ای، آقامحمدرضا(1316ق)، رساله وحدت وجود. منتشر شده در حاشیه بر فصل اول فصوص الحکم ابن‌عربی. تهران: (چاپ سنگی).
کاکایی، قاسم(1381)، وحدت وجود به روایت ابن‌عربی و مایستر اکهارت. تهران: هرمس.
گودرزی، مهدی. گذر از وحدت تشکیکی وجود به وحدت شخصی وجود در حکمت متعالیه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه تربیت مدرس: مهر1380
لاهیجی لنگرودی، محمد جعفر(1342)، شرح رساله المشاعر، با تصحیح و تعلیق و مقدمه: سید جلال الدین آشتیانی. تهران: مرکز نشر مکتب الاعلام الاسلامی.
مدرس طهرانی، آقاعلی(1361)، تعلیقات بر لمعات الهیه. ملاعبدالله زنوزی. تصحیح: سید جلال الدین آشتیانی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
مصباح یزدی، محمد تقی(1372)، آموزش فلسفه. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
مصباح یزدی، محمد تقی(1405ق)، تعلیقه علی نهایه الحکمه. تهران: الزهراء، 2 جلد.
مصباح یزدی، محمد تقی(1380)، شرح جلد اول الاسفار الربعه. جزء اول. تحقیق و نگارش : جعفر سبحانی. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمد تقی(1375 و 1380)، شرح جلد هشتم الاسفار الاربعه . تحقیق و نگارش: محمد سعیدی‌مهر. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی؛ 2جلد.
مطهری(1375)، خدمات متقابل اسلام و ایران. تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی(1373)، پاورقی های اصول فلسفه و روش رئالیسم. تهران: صدرا، 5 جلد.
مطهری، مرتضی(1369)، شرح مبسوط منظومه. تهران: حکمت.
مطهری، مرتضی(1378)، شرح منظومه. تهران: صدرا.
نوری، علی(1981)، تعلیقه بر الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. بیروت: دار احیاء‌التراث العربی، 9جلد.
نوری، علی(1398ق)، رسائل فلسفی بسیط الحقیقه کل الاشیاء و وحدت وجود. تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
یزدانی، عباس. «نظریه وحدت وجود در فلسفه ملاصدرا» در مجموعه مقالات همایش جهانی حکیم ملاصدرا، ج 1 ص 475-465.
پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)
دوره 2، شماره 2 - شماره پیاپی 2
آبان 1383
صفحه 133-166