نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

• سید محسن حسینی ¹
• عین اله خادمی ²
• عبدالله صلواتی ²

¹ دانش‌آموخته دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی، تهران، ایران.

² استاد گروه الهیات، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی، تهران، ایران.

چکیده

فلسفه فارابی برساختی هوشمندانه از پاره‌ای آیات و اشارات قرآنی و بعضی آموزه‌های میراث فلسفه یونانی است که سهم خلاقیت‌های این فیلسوف نیز در آن محفوظ است. این نوع تألیف قبل از فارابی سابقه داشته و به فلسفه دینی نام‌بردار است. در این الگوی فکری (فلسفه دینی) اصول اعتقادی موجود در هر یک از ادیان ابراهیمی (برای پیروان هر کدام از این ادیان) به عنوان اصل مفروض در نظر گرفته می‌شود و از میان آموزه‌های فلسفی، آنهایی که با این اصول موضوعه تقابل نداشته باشند، در برساخت یک نظام فلسفی دینی با تنظیمی سازگار مورد استفاده قرار می‌گیرند. به زعم ما، می‌توان طرح اولیه‌ای از نزدیک شدن به فلسفه دینی در عالم اسلام را در رساله فی أغراض مابعدالطبیعة فارابی مشاهده کرد. او در این رساله ابتدا الله را مبدأ موجود مطلق دانسته و آن بخشی از مابعدالطبیعه را که عهده‌دار بررسی مبدأ موجودات است شایسته نام علم الهی می‌داند. در ادامه، موضوع اول مابعدالطبیعه را موجود مطلق معرفی می‌کند. فارابی از این دو مقدمه نتیجه می‌گیرد که علم الهی به وجهی همان مابعدالطبیعه است. این برداشت وی منجر به دگردیسی مابعدالطبیعه به الهیات در عالم اسلام شده است. این هرگز به معنای آن نیست که الله موضوع فلسفه اسلامی شده باشد، بلکه می‌توان گفت الله (به عنوان مبدأ وجود) محور فلسفه اسلامی و اندیشه توحیدی قرار گرفته و به تبع آن مفاهیم اصلی اعتقادی مانند نبوت و معاد وارد فلسفه اسلامی می‌شود. به علاوه می‏توان خطوط برجسته از طرح فلسفه دینی را در آثار دیگر این فیلسوف مانند آراء أهل المدینة الفاضلة، السیاسة المدنیة، و رساله‌های الجمع، الملة و الحروف مشاهده کرد. این امر بیانگر آن است که الگوی فلسفه دینی در حکم بن‏مایه و اندیشه بنیادین در نگارش آثار فارابی بوده است.

کلیدواژه‌ها

• فارابی
• فلسفه دینی
• فلسفه اسلامی
• فلسفه یونانی
• فی أغراض مابعدالطبیعة

موضوعات

• سایر

عنوان مقاله [English]

A Sketch of Religious Philosophy in al-Farabi's Thought, Focusing on the Treatise Fī ʾAghrāḍ Mā Baʿd al-Ṭabīʿa

نویسندگان [English]

• Seyyed Mohsen Hosseini ¹
• Eynollah Khademi ²
• Abdollah Salavati ²

¹ Ph.D. Graduate in Islamic Philosophy and Theology, Shahid Rajaee Teacher Training University, Tehran, Iran.

² Professor, Department of Theology, Shahid Rajaee Teacher Training University, Tehran, Iran.

چکیده [English]

Al-Farabi’s philosophy represents an intelligent synthesis of select Qur’anic verses and references, certain elements of Greek philosophical heritage, and his own creative contributions. This form of composition predates al-Farabi and is known as “religious philosophy”. In this tradition, the doctrinal principles of each Abrahamic faith are assumed as foundational for their respective adherents, and then among philosophical teachings, those that do not contradict these foundational principles are integrated into a coherent religious-philosophical system. We argue that an early approach to religious philosophy within the Islamic intellectual tradition can be observed in al-Farabi’s treatise Fī ʾAghrāḍ Mā Baʿd al-Ṭabīʿa (On the Aims of Metaphysics). In this work, he first identifies Allah as the absolute being (al-mawjūd al-muṭlaq) and regards that branch of metaphysics which investigates the origin of existence as deserving the title of divine science. He then designates the primary subject of metaphysics as absolute being itself. From these two premises, al-Farabi concludes that divine science, in a sense, is identical to metaphysics. This interpretation led to a transformation of metaphysics into theology within the Islamic intellectual tradition. However, this does not mean that Allah became the sole subject of Islamic philosophy; rather, Allah—as the origin of existence—became its central axis, thereby integrating key theological concepts such as prophethood and resurrection into Islamic philosophical discourse. The second part of this study examines the influence of al-Farabi’s idea of religious philosophy on his other works. It demonstrates that some of his most significant treatises, including Al-Madīna al-Fāḍila, Al-Siyāsa al-Madaniyya, and his treatises Al-Jam‘, Al-Milla, and Al- Ḥurūf, were composed with this philosophical-religious framework in mind.

کلیدواژه‌ها [English]

• Al-Farabi
• religious philosophy
• Islamic philosophy
• Greek philosophy
• Fī ʾAghrāḍ Mā Baʿd al-Ṭabīʿa