پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)

بخشش خطاهای اخلاقی در قرآن کریم و تبیین های تکاملی آنها

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه مطالعات علم، مؤسسه پژوهشی حکمت وفلسفه ایران، تهران، ‌ایران

10.30497/prr.2024.244915.1851

چکیده

انسان‌ها نسبت به انسان‌های دیگر انواع خطاهای اخلاقی انجام می‌دهند. یکی از واکنش‌های اخلاقی نسبت به این خطاها بخشش آن‌هاست. قرآن کریم توصیه نموده که برخی خطاها بخشیده شوند و برخی نشوند. نظریۀ تکامل به ویژه با انتخاب طبیعی تبیین‌هایی برای آن توصیه‌ها ارائه می‌کند. انتخاب طبیعی در سطوح مختلف عمل می‌کند. دو سطح مهم فرد و گروه است. بخشش به حفظ روابط ارزشمند زیستی با نزدیکان کمک می‌کند. بنابراین انتخاب فرد چنین بخشنده‌هایی را بر انتقام‌گیرندگان ترجیح می‌دهد. بخشش در آیات قرآن کریم فراتر از جبران است. تحقیقات در نظریۀ بازی هم نشان می‌دهد که چنین است، ولی در نهایت جبران را تقویت می‌کند. انتخاب گروه بین بخشش درونی‌ها و بیرونی‌ها، و بین درونی‌های رعایت‌کننده اخلاقیات گروهی و رعایت‌نکننده،‌ و بین بیرونی‌های قابل درونی شدن و ناقابل تفکیک می‌نهد. توصیه‌های بخشش دشمن و خوبی کردن در برابر بدی او، یا نبخشیدن او را در قرآن کریم با این تفکیک‌ها بهتر می‌توان فهمید. انتخاب گروه فرهنگی هم گسترش توصیه‌های اخلاقی قرآن کریم دربارۀ بخشش را تبیین می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Forgiving Moral Wrongs in the Noble Quran and Their Evolutionary Explanations

نویسنده [English]

  • Hassan Miandari

Associate Professor, Department of Science Studies, Iranian Institute of Philosophy, Tehran, Iran

چکیده [English]

Human beings morally wrong each other. Forgiving is one moral reaction to those wrongs. The Noble Quran prescribes that some wrongs be forgiven and some don't. These prescriptions can be explained by evolutionary theory especially by natural selection. Natural selection can act at different levels especially at individual level and group level. Forgiveness preserves biologically valuable relations with relatives, friends and so on. Therefore, individual selection favors such forgivers to those who seek revenge. Forgiveness in The Noble Quran is over and above reciprocation. Research in game theory shows that it is, but in the long run promotes reciprocation. Group selection distinguishes between forgiving in-groups and out-groups, and between those in-groups that act according to group morality and those that don't, and between those out-groups that could become in-groups and those that could not. The Noble Quran's prescriptions about forgiving enemies and doing good deeds in response to their evil deeds, or not forgiving are best understood by these distinctions. The Noble Quran's prescriptions about forgiveness have been selected by cultural group selection.

کلیدواژه‌ها [English]

  • moral wrong
  • forgiveness
  • individual selection
  • reciprocation
  • group selection
  • cultural evolution
افتخاری، اصغر، و روح‌الله فرهادی. 1391. ««عفو» در قرآن کریم»، پژوهش‌های سیاسی، 2(2): 115-۱۳۳.
ایزوتسو، توشیهیکو. 1361. خدا و انسان در قرآن. ترجمه احمد آرام. شرکت سهامی انتشار.
ایزوتسو، توشیهیکو. 1378. مفاهیم اخلاقی-دینی در قرآن مجید. ترجمه فریدون بدره‌ای. نشر فرزان.
ایمانی‌فر، حمیدرضا، جمیله فاطمی، و فاطمه امینی. 1391. «بخشش از دیدگاه روان‌شناسی و قرآن کریم»، انسان‌پژوهی دینی، 9(27): 149-175.
آلوسی، محمود بن عبدالله. 1415. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، 16 جلد. دارالکتب العلمیه.
برجعلی، محمود، و محمد سیداوی. 1397. «مقایسه مفهوم بخشش مبتنی بر آیات قرآن با نظریه بخشش انرایت: یک مطالعه مقدماتی»، پژوهشنامه روانشناسی اسلامی، 4(8): 51-62.
بیضاوی، عبدالله بن عمر. 1418. أنوار التنزیل و أسرار التأویل، 5 جلد. دار إحیاء التراث العربی.
پاکتچی، احمد. 1396-الف. «تنوع معنایی عزم نزد مفسران و مترجمان قرآن کریم و ارزیابی گونه‌ها». مطالعات قرآن و حدیث، 10(2): 147-175.
پاکتچی، احمد. 1396-ب. «رویکردی ریشه‌شناختی به ماده قرآنی عزم». پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن، 6(2): 1-21.
زمخشری، محمود بن عمر. 1407. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، 4 جلد. دار الکتاب العربی.
طالقانی، محمود. 1362. پرتوی از قرآن، 6 جلد. شرکت سهامی انتشار.
طباطبایی، محمدحسین. 1390. المیزان فی تفسیر القرآن، 20 جلد. مؤسسه الأعلمی.
طبرسی، فضل بن حسن. 1372. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 10 جلد. ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر. 1412. جامع البیان فی تفسیر القرآن، 30 جلد. دارالمعرفه.
طوسی، محمد بن حسن. 1376. التبیان فی تفسیر القرآن، 10 جلد. دار إحیاء التراث العربی.
فخر رازی، محمد بن عمر. 1420. التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، 32 جلد. دار إحیاء التراث العربی.
محصص، مرضیه. 1396. «مفهوم شناسی توصیفی «مغفرت» با تأکید بر روابط همنشینی». مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، 1(3): 27-60.
مدبر (اسلامی)، علی. ۱۴۰۰. «گذشت بزرگوارانه (تحلیل چیستی «صفح» در قرآن، با تأکید بر دیدگاه علامه جوادی آملی)». اخلاق وحیانی، 10(2): 5-37.
مکارم شیرازی، ناصر. 1371. تفسیر نمونه، 28 جلد. دارالکتب الإسلامیه.
موحدی محب، عبدالله. 1396. «بررسی و نقد معادل‌های فارسی «عزم الامور» در قرآن». پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، 5(2): 85-98.
Allam, Mahdi. 1967. "The Concept of Forgiveness In The Quran," Islamic Culture, 41(3), 139-154.
Baum, David A. and Stacey D. Smith. 2013. Tree Thinking: An Introduction to Phylogenetic Biology. Roberts and Company Publishers.
Chaplin, Rosalind. 2019. "Taking it Personally: Third-Party Forgiveness, Close Relationships, and the Standing to Forgive." Pp. 73-94, in Oxford Studies in Normative Ethics: Volume 9, edited by Mark Timmons. Oxford University Press.
Cole, Juan. 2021. "The Qur’an on Doing Good to Enemies." Pp. 23-46, in Peace Movements in Islam: History, Religion, and Politics, edited by Juan Cole. I. B. Tauris.
Davary, Bahar. 2004. "Forgiveness in Islam: Is it an Ultimate Reality?." Ultimate Reality and Meaning, 27(2): 127-141.
Enright, R. D. et al. 2016. "Examining Group Forgiveness: Conceptual and Empirical Issues," Peace and Conflict: Journal of Peace Psychology, 22(2): 153–162.
Enright, R. D., and Richard P. Fitzgibbons. 2014. Forgiveness Therapy: An Empirical Guide for Resolving Anger and Restoring Hope, 2nd ed. American Psychological Association.
Enright, Robert D. 2012. The Forgiving Life: A Pathway to Overcoming Resentment and Creating a Legacy of Love. American Psychological Association.
Errichiello, Oliver. 2021. Collective Forgiveness. Springer.
Gintis, Herbert. 2009. Game Theory Evolving: A Problem-Centered Introduction to Modeling Strategic Interaction, 2nd ed. Princeton University Press.
Goldziher, Ignaz, and S. M. Stern (Eds.). 1966. Muslim Studies Vol. 1. Translated by C. R. Barber and S. M. Stern. George Allen and Unwin.
Griswold, Charles L. 2007. Forgiveness: A Philosophical Exploration. Cambridge University Press.
Hasanzadeh, Mahdi, and Rasool Akbari. 2018. "The Lord of Retribution is All-Forgiving: Dynamics of Forgiveness in Shiʿite Islam." Pp. 67-96, in The Philosophy of Forgiveness: Volume III Forgiveness in World Religions, edited by Gregory L. Bock. Vernon Press.
Izutsu, Toshihiko. 2002a. God and Man in the Qur’an: Semantics of the Qur’anic Weltanschauung. Islamic Book Trust.
Izutsu, Toshihiko. 2002b. Ethico-Religious Concepts in the Qur'an. McGill-Queen's University Press.
Kagan, S. 1998. Normative Ethics. Westview Press.
Kim, J. and R. D. Enright. 2016. "State and Trait Forgiveness: A Philosophical Analysis and Implications for Psychotherapy." Spirituality in Clinical Practice, 3: 32-44.
Krebs, Dennis. 2011. The Origins of Morality: An Evolutionary Account. Oxford University Press.
Krogh, D. 2013. Biology: A Guide to the Natural World, 5th ed. Pearson Benjamin Cummings.
Lewontin, R. C. 1985. "Adaptation." Pp. 65-84, in The Dialectical Biologist, edited by R. Levins and R. C. Lewontin. Harvard University Press.
MacLachlan, Alice. 2017. "In Defense of Third-Party Forgiveness." Pp. 135-159, in The Moral Psychology of Forgiveness, edited by Kathryn J. Norlock. Rowman & Littlefield International.
McCullough, Michael E. 2008. Beyond Revenge: The Evolution of the Forgiveness Instinct. Jossey-Bass.
McCullough, Michael E., Robert Kurzban, and Benjamin A. Tabak. 2013. "Cognitive Systems for Revenge and Forgiveness." Behavioral and Brain Sciences, 36(1): 1-15.
Mesoudi, Alex, and Peter Danielson. 2008. "Ethics, Evolution and Culture." Theory in Biosciences, 127(3): 229–240.
Miller, James. 2003. Game Theory at Work: How to Use Game Theory to Outthink and Outmaneuver Your Competition. McGraw-Hill.
Moucarry, Chawkat Georges. 2004. The Search for Forgiveness: Pardon and Punishment in Islam and Christianity. Inter-Varsity Press.
Newberg, A. B., E. G. d'Aquili, S. K. Newberg and V. deMarici. 2001. "The Neuropsychological Correlates of Forgiveness." Pp. 91-110, in Forgiveness: Theory, Research, and Practice, edited by Michael E. McCullough et al. The Guilford Press.
Okasha, Samir. 2006. Evolution and the Levels of Selection. Oxford University Press.
Pakatchi, Ahmad. 2017a. “Semantic Variety of Azm According to the Translators and Commentators of the
Richards, R. T. 1989. Darwin and the Emergence of Evolutionary Theories of Mind and Behavior. The University of Chicago Press.
Roberts, Robert C. 1995. "Forgivingness." American Philosophical Quarterly, 32(4): 289-306.
Ruse, M. and Robert J. Richards (Eds.). 2017. The Cambridge Handbook of Evolutionary Ethics. Cambridge University Press.
Setiya, Kieran. 2007. Reasons without Rationalism. Princeton University Press.
Trivers, R. L. 1971. "The Evolution of Reciprocal Altruism." Quarterly Review of Biology, 46: 35-57.
Trivers, R. L. 2006. "Reciprocal Altruism: 30 Years Later." Pp. 67-84, in Cooperation in Primates and Humans, edited by Peter M. Kappeler and Carel P. van Schaik. Springer.
Warmke, B., Dana Kay Nelkin, and Michael McKenna. 2021. Forgiveness and Its Moral Dimensions. Oxford University Press.
Warmke, Brandon. 2016. "The Normative Significance of Forgiveness." Australasian Journal of Philosophy, 94 (4): 687– 703.
Wilson, D. S. 1975. "A Theory of Group Selection." Proceedings of the National Academy of Sciences USA, 72: 143-146.
Wilson, D. S. 2002. Darwin’s Cathedral: Evolution, Religion and the Nature of Society. University of Chicago Press.
Wolterstorff, Nicholas. 2009. "Jesus and Forgiveness." In Jesus and Philosophy: New Essays, edited by Paul K. Moser. Cambridge University Press.
Yandell, Keith E. 1998. "The Metaphysics and Morality of Forgiveness." Pp. 34-45, in Exploring Forgiveness, edited by Robert D. Enright and Joanna North. The University of Wisconsin Press.
پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)
دوره 22، شماره 2 - شماره پیاپی 44
آذر 1403
صفحه 65-92