پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)

روش شناسی علوم قرآن از منظر فلسفه علم

شناسنامه علمی شماره

نویسنده

عضو هیئت علمی گروه الهیات دانشگاه پیام نور تهران، تهران، ایران

چکیده

مجموعه‌ای از مباحث کلّی مرتبط با قرآن که وجهی از وجوه مطالعات قرآنی را تبیین می‌کند یا به پرسشی از پرسش‌ها دربارة‌قرآن می‌پردازد، با عنوان کلی «علوم قرآن» نامیده می‌شوند. به دلیل نقش مهمی که مطالعات روشمند در علوم قرآن در توسعه و رشد این علوم دارد، باید روش‌شناسی این علوم ساماندهی شود، تا معلوم شود روش پژوهش در علوم قرآن از روش‌های درون‌دینی به دست می‌آید یا روش‌های برون‌دینی؟ یا اینکه از هر دو روش می‌توان استفاده کرد؟ همچنین، باید معلوم کرد که علوم قرآن همگی دارای روش واحدی هستند یا با توجه به نوع مسئله روش‌های متعدد دارند؟
نویسنده در این مقاله در پی بیان آن است که علوم قرآن، دانشی تک‌روشی نیست و علوم مختلف قرآن بسته به ماهیتشان از روش‌های مختلف نقلی، عقلی و تحلیل زبانی پیروی می‌کنند؛ و روش‌های تحقیق ریاضیات، دانش‌‌های تجربی، علم تاریخ، علم کلام، علوم حدیثی، علوم ادبی، نقد ادبی، زیباشناسی، زبان‌شناسی و غیره در علوم قرآن کارآیی دارند. به عبارت دیگر، بهترین روش در مطالعات مربوط به علوم قرآن، روش پژوهش ترکیبی ( یا تلفیقی) است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Methodology of the Quranic Sciences from the Philosophy of Science View Point

نویسنده [English]

  • Ebrahim fathollahi

Faculty Member at the Department of Theology, Payame Noor University, Tehran, Iran

چکیده [English]

All of the general studies related to the Quran which clarifies an aspect of the Quran’s doctrines as or reply to a question about Quran were known as "The Quran’s Sciences". The method of these sciences must be organized, thus we can distinguish between inter and e.utra religious method in studing quran? accordingly study of methodology in Quran sciences have important role in development of the sciences. It should also be known that all Quran sciences have single method or they have different method according to the kind of the subject matter. Writer in this essay tries to say that Quran sciences are not mono methodic sciences and different Quran’s sciences based on their natures, follow different traditional, logical, linguistic analysis and historical methods; and mathematical, practical, historical, theological, and Aesthetic sciences can play a role in understanding of Quran therfor the best method is synthetic one.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Methodology
  • thesophy
  • Quran sciences
  • classification
  • synthetic method
آل کاشف‌الغطاء، محمدحسین (1415ق)، اصل الشیعه و اصول‌ها، قم: مؤسسه امام علی (ع)، چاپ اول.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1366ش)، مقدمه العبر و دیوان المبتدأ و الخبر، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1405ق)، لسان العرب، ج1، قم: نشر ادب الحوزه.
ابوزید، نصرحامد (1996م)، مفهوم النص، دراسۀ فی علوم القرآن، بیروت: مرکز الثقافی العربی.
استرآبادی، محمد بن یعقوب (1377ق)، تنویر المقباس من تفسیر ابن‌عباس (جمع و تألیف). تهران: چاپ افست.
ایزدی مبارکه، کامران (1376ش)، شروط و آداب تفسیر و مفسر، تهران: انتشارات امیرکبیر.
ایزوتسو، توشی‌هیکو (1368ش)، خدا و انسان در قرآن، ترجمۀ احمد آرام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
بازرگان، مهدی (1384ش)، پا به پای وحی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اوّل.
همو (1360ش)، سیر تحول قرآن، ج1، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ اول.
باقلانی، محمد بن طیب (1986م)، اعجاز القرآن، بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیه، چاپ اول.
بحرانی، یوسف (1414ق)، الحدائق الناضره، ج1، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
بخاری، محمد بن اسماعیل (1422ق)، صحیح بخاری (الجامع الصحیح)، ج1، بیروت: دار الفکر.
بغدادی، عبدالقاهر (1411ق)، الفرق بین الفرق، بیروت: المکتبۀ العصریۀ.
بلاشر، رژی (1376ش)، در آستانۀ قرآن، ترجمۀ محمود رامیار، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجم.
پتروشفسکی (1354ش)، اسلام در ایران، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: نشر پیام.
پرچم، اعظم (1385ش)، «نقش و کارکرد اشتراک معنوی و بافت در نگاه تفسیری علامه طباطبایی». مشکوه، شماره 91.
جرجانی، عبدالقاهر (1368ش)، دلائل الاعجاز، ترجمه سید محمد رادمنش، مشهد: آستان قدس رضوی.
همو (بی‌تا)، دلائل الاعجاز، به کوشش سید محمد رشید رضا، بیروت: دار المعرفه.
جعفری، محمدمهدی (1375ش)، «سیر تحول قرآن، تحول بنیادین در قرآن شناسی». بینات، شماره 11، سال سوم.
جوادی آملی، عبدالله (1378ش)، تسنیم، ج1، قم: انتشارات اسراء.
خراسانی، محمدکاظم (1409ق)، کفایۀ‌الاصول، قم: مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث.
خوانساری، محمد (1362ش)، منطق صوری، ج1، تهران: انتشارات آگاه، چاپ پنجم.
الخولی، امین (بی‌تا)، دائرۀ المعارف الاسلامیۀ، ج1، تهران: انتشارات جهان.
خویی، سید ابوالقاسم (1385ق)، البیان فی تفسیر القرآن، نجف: مطبعه الآداب؛ و (1401ق)، قم: انوار الهدی؛ و (1360ش)، قم: نشر مجمع‌ذخائر اسلامی؛ و (1394ق)، قم: چاپ علمیه.
دادبه، اصغر (1365ش)، «آراء کلامی فخر رازی»، مجله معارف، شماره 1 (دورۀ سوم).
دروزه، محمدعزه (1359ش)، تاریخ قرآن، ترجمۀ محمدعلی لسانی فشارکی، تهران: نهضت زنان مسلمان.
همو (1387ق)، التفسیر الحدیث، قاهره: دار احیاء الکتب العربیه.
ذهبی، محمدحسین (1976م)، التفسیر و المفسرون، ج1، قاهره: دار الکتب الحدیثه، چاپ دوم.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد (1362ش)، المفردات فی غریب القرآن، به کوشش محمد سید گیلانی، تهران: المکتبۀ المرتضویۀ، چاپ دوم.
رافعی، مصطفی‌صادق (1381ق)، اعجاز القرآن وبلاغۀ النبویۀ، مصر: مکتبۀ ‌التجاریۀ الکبری.
رامیار، محمود (1369ش)، تاریخ قرآن، تهران: انتشارات امیرکبیر.
زبیدی، محمدمرتضی (1386ق)، تاج العروس، بیروت: دار صادر.
زرقانی، محمدعبدالعظیم (1409ق)، مناهل العرفان فی علوم القرآن، ج1، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول.
زرکشی، بدرالدین محمد (1391ق)، البرهان فی علوم القرآن، ج1، بیروت: دار المعرفه.
زمخشری، محمود بن عمر جارالله (1407ق)، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت: دار الکتب العربی، چاپ سوم؛ و (1377ق)، قاهره: مطبعۀ الاستقامۀ.
سبحانی، جعفر (1411ق)، الالهیات علی هدی الکتاب و السنۀ و العقل، قم: المرکز العلمی للدراسات الاسلامیه.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن (1360ق)، الاتقان فی علوم القرآن، قاهره: مطبعه حجازی، چاپ سوم؛ و (1411ق)، قم: انتشارات زاهدی؛ و (1398ق)، بیروت: دار المعرفه، چاپ چهارم.
شریعتی، علی (1361ش)، مجموعه آثار شریعتی، ج34، تهران: دفتر تدوین و تنظیم مجموعه آثار دکتر شریعتی.
صالح، صبحی (1977م)، مباحث فی علوم القرآن، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ نهم.
طباطبایی، سید محمدحسین (1376ش)، قرآن در اسلام، تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول.
همو (1412ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان؛ و (1372ش)، تهران: دار الکتب الاسلامیه؛ و (1375ش)، قم: جامعه مدرسین.
طبرسی، فضل بن حسن (1379)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
طریحی، فخر‌الدین (بی‌تا)، مجمع البحرین، به کوشش سید احمد حسینی، تهران: المکتبۀ المرتضویۀ فی احیاء الآثار الجعفریۀ.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1413ق)، التبیان فی تفسیر القرآن، قم: جامعه مدرسین؛ و (بی‌تا)، بیروت: دار احیاء التراث العربی؛ و (1382ق)، نجف اشرف: مطبعۀ النعمان.
عتر، نورالدین (1406ق)، منهج‌النقد فی علوم الحدیث، دمشق: دار الفکر.
فاطمی، سید محمد (1374ش)، آیت کبری، معجزۀ جاویدان قرآن کریم، تهران: گروه فیزیک دانشگاه تهران، چاپ اول.
فراستخواه، مقصود (1376ش)، زبان قرآن، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.
فرامرز قراملکی، احد (1382ش)، «مهارت‌های شناختی استاد مطهری در دین‌پژوهی»، مقالات و بررسی‌ها، دفتر 74.
همو (1385ش)، روش شناسی مطالعات دینی، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ اول.
فیض کاشانی، محمد بن حسن (1402ق)، الصافی فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات؛ و (1362ش)، تهران: کتابفروشی اسلامیه، چاپ ششم.
قطب، سید (1393ق)،  التصویر الفنی فی القرآن، بیروت: دار الکتب العربی.
همو (بی‌تا- الف)، فی ظلال القرآن، ج1، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
همو (بی‌تا- ب)، مشاهد القیامۀ فی القرآن، مصر: دار المعارف.
کرمانی، نوید (1999م)، خداوند زیباست؛ تجربۀ زیباشناختی قرآن کریم، مونیخ: انتشارات بک.
کلانتری ارسنجانی، علی‌اکبر (1384ش)، نقش دانش رجال در تفسیر و علوم قرآن، قم: بوستان کتاب.
کلینی، محمد بن یعقوب (1388ق)، الاصول من الکافی (اصول کافی)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چاپ سوم.
لاریجانی، صادق (1370ش)، فلسفۀ تحلیلی، قم: انتشارات مرصاد، چاپ اول.
لسانی فشارکی، محمدعلی (1385ش)، «تجوید»، در دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تهران: بنیاد دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج14.
مامقانی، عبدالله (1350ق)، تنقیح المقال، ج1، نجف اشرف: مطبعۀ المرتضویۀ.
مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار الجامعۀلدرر اخبار الائمۀ الاطهار(ع)، ج19، بیروت: مؤسسه الوفاء، چاپ دوم.
محمود، مصطفی (بی‌تا)، محاولۀ لفهم عصری للقرآن، مصر: دار المعارف.
مصباح یزدی، محمدتقی (1364ش)، آموزش فلسفه، ج1، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
مطهری، مرتضی (1373ش)، مجموعه آثار، ج6، تهران: انتشارات صدرا.
میرمحمدی، سیدابوالفضل (1400ق)، بحوث فی تاریخ القرآن و علومه، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
نجاشی، احمد بن علی (بی‌تا)، فهرست اسماء مصنفی الشیعه (رجال نجاشی)، قم: مکتبۀ الداوری.
نصر، سیدحسین (1359ش)، نظر متفکران اسلامی در بارة طبیعت، تهران: انتشارات خوارزمی.
نوفل، عبدالرزاق (1973م)، القرآن و العلم الحدیث، دار الکتب العربی.
واحدی نیشابوری، ابوالحسن علی (1362ش)، اسباب النزول، ترجمۀ محمدجعفر اسلامی، تهران: بنیاد علوم اسلامی، چاپ اول.
وبستر، راجر (1380ش)، درآمدی بر پژوهش نظریۀ ادبی، ترجمۀ مجتبی ویسی، تهران: انتشارات سپیده سحر، چاپ اول.
هاشمی، احمد (1367ش)، جواهر البلاغۀ فی المعانی و البیان و البدیع، قم: مکتبۀ المظفری؛ و (بی‌تا)، بیروت: دار الکتب العلمیه.
هال، رابرت (1371ش)، زبان و زبان‌شناسی، ترجمۀ محمدرضا باطنی، تهران: فرهنگ معاصر.
یثربی، سید یحیی (1372ش)، عرفان نظری، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی. 
Barthes, Roland (1997), The Death of the Author, London: Fontana.
Cristal. D. (1987), Encyclopedia of Language, Cambridge: CambridgeUniversity Press.
Fazlur Rahman (1980), Major Themes of the Quran, Chicago: Bebliotheca Islamica.
Focalt, Michel (1980), What Is Autor?London: Methuen.
Guerin, W.L. (1978), A Handbook of Critical Approaches to Literature, 8 Edition, New York.
Kalish, Ronald (1967), "Semantics", The Encyclopedia of Philosophy, Paul Edwards (ed. in chief), London: Macmillan Publishing Company.
Rippin. And (1995), "Literary Analysis Of Quran, Tafsir and Sira: The Methodology of John Wansbrough", in R.C. Martin (ed): Approaches to Islam in its Religious Studies, Tucson: University of Arizona Press.
پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)
دوره 5، شماره 1 - شماره پیاپی 1
اردیبهشت 1386
صفحه 151-177