پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)

الهیات سلبی

شناسنامه علمی شماره

نویسنده

استادیار گروه فلسفه دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

جریان فکری نیرومندی در میان متفکران، هم در جهان غرب و هم در جهان اسلام، وجود دارد که همواره توان عقل را در شناخت خداوند به طور جدی مورد تردید قرار می‌داده است. این جریان موسوم به «الهیات سلبی» است. عصارۀ دیدگاه یادشده این است که شناخت چیستی خدا به هیچ وجه امکان‌پذیر نیست، نهایت چیزی که انسان می‌تواند بداند، این است که خداوند چه نیست، نه اینکه چه هست. در این نگرش صفات ایجابی خداوند یکسره، و یا با یک استثنا، نفی و همه به صفات سلبی برگردانده می‌شود. این مقاله ابتدا دیدگاه پیروان الهیات سلبی در یونان باستان و در سه دین یهودیت، مسیحیت و اسلام را طرح می‌کند، سپس دلایل و مشکلات الهیات سلبی را عرضه کرده آن را نقد می‌کند. در تلاشی به قصد تعیین دقیق جایگاه الهیات سلبی در میان سایر نگرش‌ها، نوعی رده‌بندی از همۀ دیدگاه‌ها ارائه می‌شود و در نهایت، نشان داده می‌شود که نمی‌توان با سلبِ همۀ صفات ایجابی، از خداوند شناختی داشت. 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Negative Theology

نویسنده [English]

  • Gholam Hosein Tavakkoli

Assistant Professor at the Department of Philosophy, University of Isfahan, Isfahan, Iran

چکیده [English]

There has been a very strong trend among various religious thinkers in different part of the world which is known as negative theology. These thinkers believe that we can grasp no affirmative knowledge of God and therefore He should not be described positively. He should be described only through negation, and the negative attributes as regard the essence of god tell us what He is, except it be indirectly. So every positive attribute of Him must be understood negatively. This paper deals with this attitude, its reasons and the difficulties that it is confronted with. To have a correct assessment of negative theology we will try to determine the exact place of this attitude among other different attitudes.

کلیدواژه‌ها [English]

  • purification
  • agnosticism
  • negative theology
  • positive theology
  • polytheism
  • plurality
  • God essence
نهج البلاغه (1384)، ترجمه دکتر سید جعفر شهیدی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ بیست و پنجم.
آلستون، پی یر (1380)، دین و چشم‌اندازهای نو، ترجمه غلامحسین توکلی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، چاپ دوم.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1379)، ماجرای فکر فلسفی در اسلام، 3 جلدی، تهران: انتشارات طرح نو (در جلد اول مقاله‌ای در مورد دیدگاه‌های ابن‌میمون و در جلد سوم مقاله‌ای در باب قاضی سعید قمی وجود دارد).
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1376)، الالهیات من کتاب الشفا، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
همو (1403)، الاشارات و التنبیهات، ج3، تهران: دفتر نشر کتاب.
ابن‌میمون، موسی (1972)، دلالۀ الحائرین، تحقیق حسین آتای، آنکارا: مکتبة الثقافة الدینیۀ (آدرس ترجمۀ انگلیسی آن در سایتی انگلیسی در منابع انگلیسی آمده است).
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل (1903)، الابانۀ عن اصول الدیانۀ، حیدرآباد: بی‌تا.
همو (بی‌تا)، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ترجمه دکتر محسن مؤیدی، تهران: انتشارات امیر کبیر،.
افلاطون (1380)، دوره آثار افلاطون، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران: انتشارات خوارزمی، چاپ سوم.
افلوطین (1366)، دورۀ آثار افلوطین، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران: انتشارات خوارزمی، چاپ اول.
ایلخانی، محمد (1382)، تاریخ فلسفه در قرون وسطی و رنسانس، تهران: انتشارات سمت.
بدوی، عبدالرحمن (1362)، «کندی»، در: تاریخ فلسفه در اسلام، ویراسته م.م. شریف، ج اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. 
رازی، فخرالدین محمد بن عمر (1976)، اسماء الله الحسنی، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریۀ.
همو (1987)، المطالب العالیۀ، جلد اول و دوم، بیروت: دار الکتاب العربی.
راسل، برتراند (1373)، تاریخ فلسفۀ غرب، جلد اول، تهران: انتشارات پرواز.
سبزواری، ملاهادی (بی‌تا)، شرح منظومه حکمت، قم: انتشارات دار العلم.
سجستانی، ابویعقوب (1358)، کشف المحجوب، زیر نظر هانری کربن، تهران: کتابخانه طهوری، چاپ دوم.
شهرستانی، عبدالکریم (بی تا)، الملل و النحل، بیروت: دارالکتاب العلمیه.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم (1364)، تفسیر القرآن الکبیر، قم: انتشارات بیدار، چاپ اول.
همو (1396)، الحکمۀ المتعالیۀ فی الاسفار العقلیۀ، جلد اول و ششم، قم: مکتبة المصطفوی.
طباطبایی، محمدحسین (1370)، نهایۀ الحکمۀ، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
همو (1397)، المیزان فی تفسیر القرآن، جلد هشتم، تهران: دار الکتاب الاسلامیه، چاپ سوم.
فلیکس کلاین، فرانک (1383)، «کندی» در: تاریخ فلسفه اسلامی، ویراسته سید حسین نصر، جلد اول، تهران: انتشارات حکمت.
فولکیه. پل (1366)، فلسفه عمومی یا مابعدالطبیعه، ترجمه یحیی مهدوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم.
قمی، قاضی سعید (1362)، کلید بهشت، با مقدمه و تصحیح محمد مشکات، تهران: الزهرا، چاپ اول.
همو (1415)، شرح توحید الصدوق، تصحیح و تعلیق دکتر نجفقلی حبیبی، جلد اول، تهران: انتشارات وزارت ارشاد (مؤسسۀ الصباعة و النشر)، چاپ اول.
مجتهدی، کریم (1379)، فلسفه در قرون وسطی،تهران: انتشارات امیر کبیر.
مجلسی، محمدباقر (1403)، بحار الانوار، ج66، لبنان: مؤسسة الوفاء.
محقق، محمدباقر (1372)، اسماء و صفات الهی در قرآن، جلد اول، تهران: انتشارات اسلامی، چاپ اول.
مطهری، مرتضی (1362)، شرح مبسوط منظومه، ج1، تهران: انتشارات حکمت.
همو (1367)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، جلد پنجم، قم: انتشارات صدرا.
همو (1369)، مقالات فلسفی، جلد سوم، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.
ولفسون، هری اوسترین (1368)، فلسفه علم کلام، ترجمه احمد آرام، تهران: انتشارات الهدی، چاپ اول.
کربن، هانری (1384)، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبایی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد، چاپ چهارم.
Allen, Diagenes (1998), "Sanctification", in: Routledge Encyclopedia of Philosophy, by Lusiano Floridi, Editor Edward Crig, London: Routledge Press. Vol. 8.
Broudie, Alexander (1996), "Maimonides", in: History of Islamic philosophy, edited by: Dr. seyyed Hussein Nasr, Routledge: Routledge Publishing.
Duclow, Donald (1993), "Nicholas of Cusa", in: Encyclopedia of Religion, Chif, Ed. Mircea Eliade, Macmillan Publishing Company.
Hopkins, Jasper (1998), "Nicholas of Cusa", in: Routledge Encyclopedia of philosophy, vol 6.
Hume, D. (1947), Dialoge Concerning Natural Religion, ed. N.K. Smith, New Yourk: Macmillan Publishing Company.
Kenney, John Peter (1998), "Patristic Philosophy", in: Routledge Encyclopedia of Philosophy, vol. 7.
Leaman, Oliver (1996), "Ibn Miskawayh", in: History of Islamic Philosophy, edited by: Dr.Seyyed Hussein Nasr, Routledge: Routledge Publishing.
Maimonides, Moses (1904), "The Guide for the Perplexed", In: http://www.sacred-texts.com/jud/gfp/gfp.htm
Moran, Dermot (1998), "Platonism, Medival", in: Routledge Encyclopedia of Philosophy, vol 7.
Panaccio, Claude (1998) "William of Ockam" in: Routledge Encyclopedia of Philosophy, vol. 9.
Pascal, Blaise (1991), Pensees, Tr. by W.F. Trotter, World Library, Inc.
پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)
دوره 5، شماره 1 - شماره پیاپی 1
اردیبهشت 1386
صفحه 91-118